Kháng sinh điều trị rối loạn tiêu hóa: Khi nào cần dùng và dùng sao cho đúng?

Không phải trường hợp rối loạn tiêu hóa nào cũng cần dùng kháng sinh. Việc sử dụng kháng sinh sai cách có thể gây ra nhiều hệ lụy nguy hiểm như kháng thuốc, tiêu chảy kéo dài, loạn khuẩn ruột… Tham khảo bài viết dưới đây để hiểu rõ khi nào nên dùng kháng sinh điều trị rối loạn tiêu hóa và cách sử dụng an toàn.

1. Rối loạn tiêu hóa là gì? Có nên dùng kháng sinh?

Rối loạn tiêu hóa là một tình trạng phổ biến, chỉ sự gián đoạn hoặc bất thường trong chức năng của hệ tiêu hóa, bao gồm dạ dày, ruột non, ruột già và các cơ quan phụ trợ. Các triệu chứng thường gặp bao gồm đau bụng, đầy hơi, chướng bụng, buồn nôn, nôn, tiêu chảy, táo bón hoặc phân bất thường.

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến rối loạn tiêu hóa, bao gồm:

• Nhiễm trùng: Vi khuẩn là nguyên nhân khiến tình trạng rối loạn tiêu hóa trở thành viêm ruột nhiễm khuẩn. Các vi khuẩn như Salmonella, Shigella, Campylobacter, E.coli (một số chủng) là thủ phạm phổ biến. Các loại virus như Rotavirus, Norovirus, Adenovirus cũng có thể là nguyên nhân gây tiêu chảy cấp ở trẻ em và người lớn.

• Chế độ ăn uống: Thực phẩm không hợp vệ sinh, thức ăn ôi thiu, đồ ăn nhiều dầu mỡ, cay nóng, hoặc sự thay đổi đột ngột trong chế độ ăn có thể gây ra rối loạn tiêu hóa.
• Stress và yếu tố tâm lý: Căng thẳng kéo dài có thể ảnh hưởng trực tiếp đến chức năng đường ruột thông qua trục não-ruột.
• Sử dụng thuốc: Đặc biệt là kháng sinh, có thể làm mất cân bằng hệ vi sinh đường ruột, dẫn đến tiêu chảy do kháng sinh.
• Các bệnh lý nền: Hội chứng ruột kích thích (IBS), bệnh Crohn, viêm loét đại tràng, không dung nạp lactose cũng có thể gây rối loạn tiêu hóa.

Rối loạn tiêu hóa là một tình trạng bất thường trong chức năng của hệ tiêu hóa.

Không phải tất cả các trường hợp rối loạn tiêu hóa đều cần dùng kháng sinh. Kháng sinh chỉ có tác dụng tiêu diệt vi khuẩn. Do đó, chúng chỉ được chỉ định khi nguyên nhân gây rối loạn tiêu hóa được xác định là do vi khuẩn, đặc biệt là khi có các dấu hiệu nhiễm trùng nghiêm trọng. Việc tự ý sử dụng kháng sinh khi không cần thiết không chỉ không mang lại hiệu quả mà còn có thể gây ra nhiều tác dụng phụ và rủi ro nghiêm trọng.

1. Khi nào cần dùng kháng sinh điều trị rối loạn tiêu hóa?

Việc sử dụng kháng sinh điều trị rối loạn tiêu hóa cần được bác sĩ cân nhắc kỹ lưỡng dựa trên tình trạng lâm sàng và kết quả xét nghiệm. Kháng sinh thường được chỉ định trong các trường hợp sau:

Trường hợp 1: Có biểu hiện nhiễm khuẩn nặng.

• Sốt cao kéo dài: Đặc biệt là sốt trên 38.5∘C.
• Tiêu chảy kéo dài hoặc tiêu chảy nặng: Hơn 3 ngày không thuyên giảm, hoặc đi ngoài nhiều lần trong ngày dẫn đến mất nước nghiêm trọng.
• Phân có máu hoặc mủ: Đây là dấu hiệu rõ ràng của viêm nhiễm đường ruột do vi khuẩn xâm lấn.
• Đau quặn bụng dữ dội: Kèm theo các triệu chứng toàn thân như mệt mỏi, li bì.

Trường hợp 2: Kết quả xét nghiệm xác định nhiễm vi khuẩn.

• Xét nghiệm phân dương tính với các chủng vi khuẩn gây bệnh: Các vi khuẩn như Salmonella, Shigella, Campylobacter, Vibrio cholerae (gây tả), hoặc một số chủng E.coli sinh độc tố (ETEC, EHEC) cần được điều trị bằng kháng sinh đặc hiệu.
• Cấy máu dương tính: Trong trường hợp nhiễm khuẩn huyết từ đường ruột.

Trường hợp 3: Có yếu tố nguy cơ cao.

• Trẻ nhỏ (dưới 1 tuổi): Hệ miễn dịch chưa hoàn thiện, dễ bị nhiễm trùng nặng.
• Người già: Hệ miễn dịch suy yếu, dễ bị biến chứng.
• Người suy giảm miễn dịch: Bệnh nhân HIV/AIDS, người đang hóa trị, cấy ghép nội tạng hoặc mắc các bệnh mãn tính khác.
• Phụ nữ mang thai: Cần thận trọng khi lựa chọn kháng sinh và theo dõi sát.

Chỉ sử dụng kháng sinh khi có nhiễm khuẩn đường ruột.

Ngược lại, tuyệt đối không được dùng kháng sinh điều trị rối loạn tiêu hóa  trong các trường hợp sau:

• Nguyên nhân do virus: Đại đa số các trường hợp tiêu chảy cấp ở trẻ em là do virus (Rotavirus, Norovirus) và không đáp ứng với kháng sinh. Việc dùng kháng sinh trong trường hợp này là vô ích và gây hại.
• Rối loạn chức năng tiêu hóa: Như hội chứng ruột kích thích (IBS) thể tiêu chảy mà không có bằng chứng nhiễm khuẩn. Kháng sinh không giải quyết được nguyên nhân gốc rễ và có thể làm trầm trọng thêm tình trạng loạn khuẩn.
• Tiêu chảy nhẹ: Nhiều trường hợp tiêu chảy do nhiễm khuẩn nhẹ có thể tự khỏi mà không cần kháng sinh, chỉ cần bù nước và điện giải.

1. Một số nhóm kháng sinh thường dùng điều trị rối loạn tiêu hóa

Việc lựa chọn loại kháng sinh phù hợp phụ thuộc vào loại vi khuẩn gây bệnh, mức độ nghiêm trọng của nhiễm trùng và độ tuổi của bệnh nhân. Dưới đây là một số nhóm kháng sinh phổ biến:

3.1. Nhóm Quinolon (Ciprofloxacin, Norfloxacin, Levofloxacin, Ofloxacin…)

Tác dụng: Phổ rộng, diệt khuẩn mạnh với nhiều vi khuẩn Gram âm gây bệnh đường ruột.

Chỉ định: Ưu tiên trong tiêu chảy nhiễm khuẩn nặng, tiêu chảy du lịch.

Lưu ý: Có thể gây rối loạn tiêu hóa, đau gân, chống chỉ định cho trẻ em dưới 18 tuổi (trừ trường hợp đặc biệt), phụ nữ có thai và cho con bú.

Sử dụng kháng sinh Quinolon cần có chỉ định của bác sĩ.

3.2. Nhóm Nitroimidazole (Metronidazole, Tinidazole…)

Tác dụng: Hiệu quả với vi khuẩn kỵ khí và ký sinh trùng đường ruột.

Chỉ định: Nhiễm Clostridium difficile, Giardia lamblia, Entamoeba histolytica.

Lưu ý: Buồn nôn, vị kim loại trong miệng, không uống rượu khi dùng Metronidazole.

3.3. Nhóm Cephalosporin (Cefixime…)

Tác dụng: Phổ rộng, hiệu quả với một số vi khuẩn Gram âm.

Chỉ định: Tiêu chảy do Salmonella hoặc viêm ruột do vi khuẩn nhạy cảm.

Lưu ý: Có thể gây rối loạn tiêu hóa, phản ứng dị ứng.

3.4. Rifaximin

Đặc điểm: Kháng sinh ít hấp thu vào máu, tác động tại chỗ trong ruột, ít tác dụng phụ toàn thân.

Chỉ định: Hội chứng ruột kích thích thể tiêu chảy, tiêu chảy của du khách do E.coli không xâm lấn.

Ưu điểm: Tác dụng phụ thấp, ít gây loạn khuẩn toàn thân.

1. Cách sử dụng kháng sinh điều trị rối loạn tiêu hóa an toàn và hiệu quả

Sử dụng kháng sinh đúng cách là yếu tố then chốt để đảm bảo hiệu quả điều trị và hạn chế tối đa các rủi ro:

• Chỉ dùng khi có chỉ định của bác sĩ: Không tự ý mua và sử dụng.
• Tuân thủ đúng liều lượng và thời gian điều trị: Uống đúng liều, đúng số lần, và đủ liệu trình. Không ngừng thuốc giữa chừng dù đã đỡ.
• Không tự ý mua kháng sinh theo đơn cũ: Triệu chứng có thể giống nhau nhưng nguyên nhân khác.
• Dùng men vi sinh cách xa kháng sinh 2-3 giờ: Để bảo vệ lợi khuẩn đường ruột.
• Uống kháng sinh với đủ nước: Để thuốc hấp thu tốt và giảm kích ứng.
• Không dùng chung với các thuốc khác nếu không có chỉ định: Tránh tương tác thuốc.

Kháng sinh có thể gây mất cân bằng vi sinh đường ruột.

Việc sử dụng kháng sinh điều trị rối loạn tiêu hóa không đúng cách, đặc biệt là lạm dụng, có thể dẫn đến nhiều hậu quả tiêu cực cho sức khỏe:

• Loạn khuẩn ruột (Dysbiosis) và tiêu chảy do kháng sinh: Kháng sinh diệt cả lợi khuẩn, gây mất cân bằng hệ vi sinh, dẫn đến tiêu chảy, đầy hơi, hoặc viêm đại tràng giả mạc do Clostridium difficile.
• Kháng kháng sinh (Antibiotic Resistance): Vi khuẩn phát triển khả năng chống lại thuốc, khiến các bệnh nhiễm trùng trở nên khó điều trị hơn trong tương lai, cần dùng đến kháng sinh mạnh hơn hoặc không có thuốc điều trị.
• Các tác dụng phụ khác: Buồn nôn, nôn, đau bụng, phản ứng dị ứng (phát ban, ngứa), tổn thương gan, thận (hiếm gặp), ảnh hưởng đến gân.

1. Các phương pháp hỗ trợ điều trị không dùng kháng sinh

Đối với hầu hết các trường hợp rối loạn tiêu hóa nhẹ hoặc do virus, các biện pháp hỗ trợ điều trị không dùng kháng sinh là đủ và cần thiết:

• Bù nước và điện giải: Ưu tiên hàng đầu, đặc biệt khi tiêu chảy. Dùng Oresol pha đúng liều, hoặc nước cháo muối loãng, nước dừa.
• Chế độ ăn uống hợp lý: Hạn chế sữa, đồ chiên rán, cay nóng. Ưu tiên thực phẩm mềm, dễ tiêu như cháo, súp, cơm nhão, chuối, táo. Chia nhỏ bữa ăn.
• Dùng men vi sinh và men tiêu hóa hợp lý: Men vi sinh (probiotics) giúp cân bằng hệ vi khuẩn ruột. Men tiêu hóa (enzymes) hỗ trợ tiêu hóa thức ăn.
• Nghỉ ngơi và giữ tinh thần thoải mái: Stress có thể làm trầm trọng thêm triệu chứng.
• Vệ sinh cá nhân và vệ sinh thực phẩm: Rửa tay thường xuyên, ăn chín uống sôi, bảo quản thực phẩm đúng cách.

Nên bổ sung các thực phẩm giàu men vi sinh để giảm rối loạn tiêu hóa.

1. Lưu ý khi điều trị rối loạn tiêu hóa bằng kháng sinh ở trẻ nhỏ

Trẻ em là đối tượng đặc biệt nhạy cảm, cần hết sức thận trọng khi dùng kháng sinh điều trị rối loạn tiêu hóa:

• Chỉ dùng kháng sinh dạng phù hợp: Ưu tiên gói bột pha, siro hoặc dung dịch uống.
• Luôn có chỉ định của bác sĩ và theo dõi sát phản ứng: Bác sĩ sẽ kê đơn theo cân nặng, độ tuổi. Cha mẹ cần theo dõi và báo bác sĩ nếu có bất thường.
• Ưu tiên điều chỉnh chế độ ăn và bổ sung men vi sinh song song: Biện pháp cơ bản và an toàn nhất.
• Không tự ý dùng đơn thuốc của người lớn cho trẻ: Liều lượng và loại kháng sinh khác biệt, có thể nguy hiểm.
• Đảm bảo trẻ uống đủ nước và điện giải: Quan trọng nhất để phòng ngừa và điều trị mất nước.

Rối loạn tiêu hóa là một tình trạng phức tạp với nhiều nguyên nhân. Không phải mọi trường hợp đều cần đến kháng sinh. Khi có các dấu hiệu nghi ngờ nhiễm khuẩn nặng hoặc các triệu chứng rối loạn tiêu hóa kéo dài, hãy thăm khám bác sĩ để được chẩn đoán chính xác và nhận hướng dẫn điều trị phù hợp, từ đó bảo vệ sức khỏe đường ruột lâu dài cho bản thân và gia đình.